Cyhoeddwyd y testun canlynol ar flog Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn 2019 ac fe’i hatgynhyrchir yma trwy garedigrwydd yr awdur Dr Rhiannon Ifans.
'Y Plygain' yng Nghymru
Unwaith mae’r hydref drosodd a phawb yn dechrau cwyno ei bod hi’n oer, dyna’r amser i fynd am drip i sir Drefaldwyn. Pam? Wel, i ganu’r hen garolau plygain – nid mewn cyngerdd nac eisteddfod, ond fel rhan o wasanaeth naturiol y gymdeithas mewn eglwys a chapel, drwy’r Adfent ac ymlaen tan Ŵyl Fair y Canhwyllau ar 2 Chwefror.
Mae’n debyg mai o’r Lladin pullicantio ‘caniad y ceiliog’ y daw’r gair plygain. Cynhelid y gwasanaeth yn wreiddiol am 3 a.m., cyn ei symud i 4, yna 5, yna 6 o’r gloch ar fore’r Nadolig. Un o wasanaethau’r Eglwys Gatholig oedd y plygain tan y Diwygiad Protestannaidd pan fabwysiadwyd ef gan yr Anglicaniaid, ac yna’n ddiweddarach gan yr Anghydffurfwyr. Erbyn heddiw, gyda’r nos y cynhelir y gwasanaeth, gan mwyaf.
Dechreua’r gwasanaeth gyda’r Hwyrol Weddi (mewn eglwys) neu wasanaeth byr (mewn capel). Yna daw y datganiad ‘Mae’r plygain yn awr ar agor’, sy’n golygu ei fod ar agor i unrhyw un i gyflwyno carol plygain. Mae plant yn agor y plygain, ac yna pobl ifanc, yna parti o'r eglwys neu yr ardal leol, ac yna'r rhai sydd wedi teithio o bell; a ddylai fod mwy nag un blaid leol, felly bydd un ohonynt yn cau'r plygain. Nid oes rhaglen byth. Mae'r carolwyr, yn unigolion ac yn bartïon, yn gwneud eu ffordd drwy’r gynulleidfa fawr i lawr at y gangell neu sedd yr henuriaid, gosod nodyn gyda fforch diwnio, ac yna canu yn ddiaros. Mae'r carolwyr yn penderfynu ar drefn y noson i sicrhau na fydd dau unawdwyr neu ddeuawdau yn dilyn ei gilydd, ac i sicrhau bod yr eitemau yn amrywiol.
Mae'r canu i gyd yn anffurfiol, heb arweinydd nac arweiniad. Rhaid i gyfranogwyr gofio trefn yr hanner cyntaf fel y dilynir yr un drefn yn ystod yr ail hanner (neu yr ail gylch), a rhaid iddynt hwythau hefyd gofio pa garolau sydd wedi'u canu i sicrhau na fydd yr un yn cael ei hailadrodd. Ar y diwedd, mae'r dynion sydd eisoes wedi canu carol yn cael eu galw ymlaen i gyd-ganu ‘Carol y Swper’. Ar eu gorau maen nhw yn wirioneddol syfrdanol.
Mae plygain cyntaf y tymor yn brofiad hudolus, wrth i’r cantorion ddod at ei gilydd unwaith eto ar ôl prysurdeb blwyddyn. Mae cyfeillgarwch dwys ymhlith y carolwyr ac mae'r swper sy'n dilyn y gwasanaeth yn rhan bwysig o'r noson.
Rydym yn hynod ddiolchgar i werin Maldwyn a’r ardaloedd cyfagos o Wynedd – Mallwyd, a Llanymawddwy yn arbennig – am lwyddo’n ddi-ffael i gynnal y traddodiad dros y canrifoedd. Mae'r rhain yn dal i fod yn gadarnleoedd y plygain heddiw. Serch hynny, roedd yr hen garolau yn cael eu canu ledled Cymru ar un adeg, ac mae'r traddodiad yn cychwyn unwaith eto ac yn cynnwys rhannau helaeth o'r wlad.
Yn draddodiadol, aelodau o’r un teulu oedd y partïon, er enghraifft ‘Parti Fronheulog’, a byddent yn ymarfer adref. Mae gan y carolwyr lyfr o garolau teulu, a dim ond aelodau o'r teulu hwnnw all ganu'r carolau arbennig rheini.
Heddiw, gyda chymaint yn symud i ffwrdd o'r cymunedau lle cawsant eu geni a'u magu, mae llawer o bartïon modern newydd y datblygu, yn seiliedig ar gyfeillgarwch yn hytrach na llinach a gwaed.
Mae’n bosibl mai cyfansoddwyr carolau o Gymru a gychwynnodd yr arferiad o ganu carolau mewn gwasanaethau plygain ym Morgannwg yn yr 16eg ganrif. Ymledodd yr arferiad trwy Gymru, gan ddwyn pregeth a chân i'r plwyfolion, yn cyfleu dysgeidiaeth y Cyfiawn a threfn yr Iachawdwriaeth yn Nghrist, yn gystal a'i enedigaeth Ef, Ei farwolaeth a'i adgyfodiad. Nid yw'n anghyffredin i rai o'r hen garolau gynnwys ugain a mwy o benillion, ac i'w trwytho yn niwinyddiaeth iachawdwriaeth. Fodd bynnag, erbyn yr ugeinfed ganrif, roedd fflam y diwygiad yn pylu, ac nid yw'r carolau mor gyson ddwys eu cynnwys.
Canwyd llawer o’r carolau ar donau a oedd yn boblogaidd yr adeg honno, ac mae’r mesurau Cymreig a ddefnyddiwyd yn cynnwys ‘Ffarwel Ned Puw’, ‘Clychau Rhiwabon’ a ‘Difyrrwch Gwŷr Caernarfon’. Ac nid y mesurau Cymreig yn unig oedd yn boblogaidd; Defnyddiwyd mesurau Saesneg hefyd, gan gynnwys ‘Charity Mistress’, ‘Let Mary Live Long’ a sawl baled. Tôn arall a genir yn aml yn y plygain yw ‘Annie Lisle’, baled Americanaidd a gyfansoddwyd yn 1857 gan H. S. Thompson, Boston, Massachusetts.
Geiriau pwerus, alawon hyfryd, cwmni ffrindiau a swper blasus. Beth arall allai unrhyw un ei eisiau ar noson oer o aeaf?