Y Plygain

Cyhoeddwyd y testun canlynol ar flog Llyfrgell Genedlaethol Cymru yn 2019 ac fe’i hatgynhyrchir yma trwy garedigrwydd yr awdur Dr Rhiannon Ifans.

'Y Plygain' yng Nghymru

Unwaith mae’r hydref drosodd a phawb yn dechrau cwyno ei bod hi’n oer, dyna’r amser i fynd am drip i sir Drefaldwyn. Pam? Wel, i ganu’r hen garolau plygain – nid mewn cyngerdd nac eisteddfod, ond fel rhan o wasanaeth naturiol y gymdeithas mewn eglwys a chapel, drwy’r Adfent ac ymlaen tan Ŵyl Fair y Canhwyllau ar 2 Chwefror.

Mae’n debyg mai o’r Lladin pullicantio ‘caniad y ceiliog’ y daw’r gair plygain. Cynhelid y gwasanaeth yn wreiddiol am 3 a.m., cyn ei symud i 4, yna 5, yna 6 o’r gloch ar fore’r Nadolig. Un o wasanaethau’r Eglwys Gatholig oedd y plygain tan y Diwygiad Protestannaidd pan fabwysiadwyd ef gan yr Anglicaniaid, ac yna’n ddiweddarach gan yr Anghydffurfwyr. Erbyn heddiw, gyda’r nos y cynhelir y gwasanaeth, gan mwyaf.

Hanes Sant Tydecho - Y Dechrau

Mae'r Testun canlynol gan yr awdur Alun Hughes o'r llyfr "Eglwys Llanymawddwy" a gyhoeddwyd gyntaf Awst 1998

Y Dechrau

Y sôn cynharaf am yr eglwys hon hyd y gwn yw ei bod wedi'i chynnwys ymhlith eglwysi Cyfeiliog a Mawddwy yn 1254 yn Nhrethiad Norwich. Y mae'r nesaf i'w weld yn Taxatio Ecclesiatica y Pab Nicolai 1V o'r flwyddyn 1288. Ar ei orchymyn, fe wnaed y dreth eglwysig yn daladwy i Edward 1 i dalu am ei ymgyrch i'r Wlad Sanctaidd, ac er mwyn gwneud hynny'n effeithiol fe aed drwy'r holl wlad — Lloegr a Chymru — gan ddechrau yn 1288 a gorffen yn 1292 gan restru'r gwerth a'r degwm ym mhob plwyf. Fe restrir Llanymawddwy (Lanemadwe) gyda'r capeli ym Mallwyd a Garthbeibio yn werth dec punt y plwy rheithorol a dwy bunt y ficeriaeth. Gellir cymharu hyn â phedair punt yr un am blwyfi rheithorol Cemais a Darowen. Gwyddom felly bod eglwys yma yn 1254, a'r tebygrwydd yw ei bod o garreg; yn niffyg gwybodaeth, medrwn ddyfalu i'r eglwys garreg gynharaf gael ei chodi ryw ddwy ganrif cyn hynny.

Hanes Sant Tydecho - Rheithor

Mae'r Testun canlynol gan yr awdur Alun Hughes o'r llyfr "Eglwys Llanymawddwy" a gyhoeddwyd gyntaf Awst 1998

Rhestr o Rheithorion

Ychydig iawn a wyddom am y rheithoriaid a'r curadiaid a wasanaethodd yma ar hyd y canrifoedd cynnar. Nid oes air yng nghyfrolau D.R.Thomas "History of the Diocese of St.Asaph", a'r rheswm am hyn yw am i Ddeoniaeth Cyfeiliog a Mawddwy gael ei throsglwyddo i Esgobaeth Bangor yn 1859. Hyd yma nid oes cyfrolau cyffelyb wedi dod o Fangor, ond yn y gyfrol "The Diocese of Bangor during three centuries, 17th to 19th inclusive" A.V.Price, fe geir y canlynol am Lanymawddwy:

Hanes Sant Tydecho - Rheithoriaid hyd at 1849

Mae'r Testun canlynol gan yr awdur Alun Hughes o'r llyfr "Eglwys Llanymawddwy" a gyhoeddwyd gyntaf Awst 1998

Rheithoriaid hyd at 1849

Roedd y Dr. John Davies yn rheithor Mallwyd crs 1604, a rhoddwyd plwy Llanymawddwy i'w ofal yn 1613; cafodd Ddarowen hefyd yr un pryd, ond rhoddodd hwn i fyny yn 1621 pan gafodd segurswydd Llanfor ger Y Bala. Yr oedd yn un o ysgolheigion mwyaf Cymru, ac yn bennaf cyfrifol am argraffiad 1620 o'r Beibl Cymraeg ac am lendid a chywirdeb yr iaith. Yn nes gartref, yr oedd yn ynad heddwch, y fo a adeiladodd Reithordy Mallwyd, taflodd dair pont dros afonydd Mallwyd, ef fu'n gyfrifol am estyniad eglwys Mallwyd i'r dwyrain, am y tŵr cadarn i'r eglwys ac am y porth deheuol. Gresyn na fyddai wedi ymarfer peth o'i ddoniau creadigol yma yn Llanymawddwy. Ni chafwyd pont dros afon Pumryd tan 1896 — pont drocd yn unig oedd yma cyn hynny — ac ni chafwyd rheithordy hyd oddeutu 1830. Ond fe anrhegodd yr eglwys â'i Feibl Cymraeg, Gwyddom hyn gan i'Thomas Daviesyn ei lyfr, Dinas Mawddwy a'i Hamgylchoedd 1893, honni fod yn ei feddiant gopi o Feibl Cymraeg a roddodd Dr Dafis i eglwys Llanymawddwy. Sut y daeth i feddiant Thomas Davies a beth fu ei hanes wedi hynny sydd gwestiynau dyrys.

Hanes Sant Tydecho - Rheithoriaid o 1849

Mae'r Testun canlynol gan yr awdur Alun Hughes o'r llyfr "Eglwys Llanymawddwy" a gyhoeddwyd gyntaf Awst 1998

Rheithoriaid o 1849

Y person nesaf a ddaeth yma oedd John Williams, neu Ab Ithel fel yr hoffai gael ei alw. Daeth dan ddylanwad y Diwygwyr Tractaraidd tra bu yn Rhydychen - Newman, Keble, Wilberforce a.y.y.b. - a bu ef a Nicander (Morris Williams), a oedd yn gyd efrydwr ag ef yn Rhydychen, yn rhannol gyfrifol am y naws uchel eglwysig, a'r wedd Gothig a roddwyd i'n heglwysi'r adeg yma. Fe ailadeiladodd eglwys Llanymawddwy yn 1854 yn y dull Seisnig Cynnar, gyda changell sy'n gulach na chorff yr eglwys. Deallwn na thynnwyd i lawr y pen gorllewinol, ond nid adferwyd y galeri. Y mae dyfrlliw o'r eglwys a'i chefndir ar gael yn y Llyfrgell Genedlaethol, o waith John Ingleby, cydymaith Thomas Pennant ar ei daith drwy Ogledd Cymru yn 1781. Dyma atgynhyrchiad o'r dyfrlliw, yn canolbwyntio ar yr eglwys a'r cyffiniau agosaf.